شهر سوخته کجاست؟ شهر سوخته در واقع یکی از نمادهای مهم از تمدن بزرگ دشت سیستان در ایران است. شهری باستانی که به یقین یکی از وسیع‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای باستانی فلات ایران بوده است.

شهر سوخته سیستان با دو نام سیستانی شَرِ سُخْتَه و همین‌طور نام، بقایای دولت‌ شهر باستانی ایران‌ زمین واقع در شهرستان هامون شناخته می‌شده است. برخی پژوهشگران حدس می‌زنند که این شهر ممکن است با نام زَرَنگ یا زاهک نیز در متون کهن مرتبط باشد، اما این‌ها صرفا برگرفته از حدسیات و فرضیه‌ها است که بالطبع برای بدست آوردن نام اصلی این منطقه نیازمند شواهد بیشتری برای نامگذاری می‌باشیم. (از نام‌های مجعول در چندین پست یاردانگ نوشته‌ایم)

این منطقه باستانی از حیث تقسیمات کشوری در دهستان لوتک بخش مرکزی شهرستان هامون در ۸ کیلومتری شهر جدید رامشار، در فاصلۀ ۱۴ کیلومتری از روستای لوتک و ۳۰ کیلومتری شهر محمدآباد مرکز شهرستان هامون، در جادۀ محمدآباد به زاهدان و ۵۰ کیلومتری شهر زابل واقع شده‌است.

در یک منطقه وسیع تعدادی تپه طبیعی بزرگ با ارتفاعی بین ۱۲ تا ۱۸ متر از سطح زمین‌های اطراف خود، در فاصله ۵۶ کیلومتری مسیر بین زابل و زاهدان در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است که به آن شهر سوخته گفته می‌شود. این منطقه بدون شک از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی سیستان است که در کنار دلتای رودخانه هیرمند و در بالاترین لبه نقطه شمال غربی دلتای قدیمی آن واقع شده و تخمین زده می‌شود که در هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد وجود داشته است. (وسعت این منطقه باستانی در حدود ۲۸۰ هکتار است)

کلنل بیت، یکی از مأموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دورۀ قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و تصور کرده که خاکسترهای بازمانده در اطراف تپه‌ها به‌دلیل رخ‌دادن یک آتش‌سوزی است. (گمانه زنی می‌شود خاکسترهای موجود در این منطقه به دلیل وجود و کار کردن کوره‌های فراوان آن در مناطق صنعتی در این شهر بوده است، نه به دلیل آتش سوزی) پس از او سر اورل اشتین با بازدید از این محوطه در ۱۹۳۷، اطلاعات سودمندی در خصوص این محوطه بیان کرده‌است.

پس از آنها شهر سوخته به صورت تخصصی و دیرینه شناسی توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. پس از آن نیز سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان به سرپرسی دکتر سید منصور سید سجادی از پژوهشکده باستان شناسی تا به امروز مسئولیت کاوشگری در این تپه را به عهده داشته‌است.

بر اساس آنچه در این منطقه کشف شده +، منطقه مورد نظر ۲۸۰ هکتار وسعت داشته و بقایای به جا مانده از آن نشان می‌دهد که این شهر دارای ۵ قسمت اساسی است که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان می‌شود که همگی به‌صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم قرار گرفته است. (لازم به ذکر است که ۸۰ هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می‌داده‌ است)

به تشخیص بسیاری از محققان، دورهٔ بنای این شهر بزرگ با دورۀ برنز و تمدن جیرفت هم‌ زمان بوده است، اما عزت‌الله نگهبان شهر سوخته را جزو آثار ایلامی برمی‌شمارد. عبدالمجید ارفعی نیز در این‌باره گفته است که نمی‌داند گِل‌ نوشته‌های نیا ایلامی (Proto-Elamite) در شهر سوخته پیدا می‌شود یا خیر؟ اما در این صورت باید فهمید که آیا این‌ها از جنوب غربی ایران به آنجا رفته یا واقعاً آنجا یک مکتب نوشتن پروتو ایلامی بوده‌است. این را شاید حفاری‌ها بهتر مشخص کنند!

در ۳۸‌امین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطهٔ باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب شده و با برخورداری از قدمتی ۵۰۰۰ ساله هم‌ اکنون به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می‌شود.شهر سوخته را می‌توان یکی از شگفتی‌های دنیای باستان دانست که نمونه‌ای منحصر به فرد از نخستین، بزرگ ترین و پیشرفته ترین استقرار شهرنشینی در نیمه ی شرقی ایران بوده است. شهری که در باستان در امتداد مسیر رودخانه هیرمند به دریاچه هامون پی ریزی و بنا نهاده شده.

آثار شاخص کشف شده در شهر سوخته

از اشیا بدست آمده در کاوش‌های صورت گرفته در سال ۱۳۸۵ که در گور شماره ۶۷۰۵ بدست آمده یک گوی نیم‌ کره است که در داخل چشم چپ زنی مدفون شده است. این گوی در حقیقت یک چشم مصنوعی است که با ظرافت تمام همه نکات ظاهری مربوط به یک چشم را در آن لحاظ کرده بودند. یک کیسه چرمی نیز به عنوان قالب و نگهدارنده آن در این قبر پیدا شده است که به یقین برای نگهداری از این گوی در هنگام استراحت یا خواب برای فرد متوفی کاربرد داشته است.

قبر و یافته مذکور متعلق به حدود ۲۸۰۰ تا ۲۹۰۰ سال پیش از میلاد است که می‌توان با قاطعیت از آن به عنوان قدیمی‌ترین نمونه یافت شده از چشم مصنوعی در دنیا یاد کرد، چرا که نمونه‌های یافت شده در خاورمیانه و مصر متعلق به هزاره سوم می‌باشند.

چشم مصنوعی شهر سوخته یکی از آثار فاخر، منحصر به ‌فرد و ارزشمند موجود در گنجینه موزه منطقه‌ای جنوب شرق است و تمامی اقدامات حفاظتی و فنی لازم برای صیانت از این اثر تاریخی با دقت کامل انجام گرفته است. وضعیت نگهداری این اثر در موزه شهر سوخته کاملاً مطلوب بوده و از سوی مراجع ذی‌صلاح تأیید شده است. همچنین، اداره‌کل موزه‌ها به‌صورت رسمی اعلام کرده است که موضوع انتقال این اثر به تهران و موزه ملی ایران منتفی است و هیچ ضرورتی برای جابه‌جایی این شیء وجود ندارد. شوربختانه این اثر یافت شده هرگز از مخزن موزه خارج نشده و برای نمایش در هیچ نمایشگاهی تاکنون جابه‌جا نشده است. (بازدید عموم نداشته و آنچه در موزه شهر سوخته دیده می‌شود مولاژ یا نمونه ساخته شده از آن است)

معاونت میراث ‌فرهنگی سیستان و بلوچستان طی مصاحبه‌ای عنوان کرده‌اند که این اثر باستانی ارزشمند به دلیل ماهیت ترکیبی از مواد آلی و معدنی، نیازمند شرایط نگهداری پایدار و کنترل‌شده است. خوشبختانه از زمان انتقال آن به موزه منطقه‌ای جنوب شرق تاکنون، پارامترهای محیطی شامل دما، رطوبت و نور با استفاده از تجهیزات دقیق پایشگرهای دما و رطوبت پیشرفته Data loger به‌صورت مستمر ثبت، کنترل و تأیید می‌شود.

از دیگر یافته‌های با ارزش در شهر سوخته می‌توان به جامی اشاره کرد که بر روی آن نقش یک بز به همراه یک درخت نقش بسته است. این اثر در قبری ۵ هزار ساله یافت شده است و این مهم بر روی نقاشی این جام مشهود است که نقاش اثر حرکت بز به سوی درخت را در ۵ حرکت نقاشی شده به نمایش گذاشته است. با چرخش این جام میتوان گفت اثری کارتونی، تصویر متحرک و انیمیشن بز را به سوی درخت و تغذیه از برگ‌های آن نشان می‌دهد. این انیمیشن را در کلیپ کوتاه ذیل مشاهده کنید:

یکی دیگر از آثار بدست آمده از کاوش‌ها در سال ۱۳۵۶ قبری دسته‌جمعی است که به نظر می‌رسد مربوط به حدود ۴۸۰۰ سال پیش می‌باشد. جمجمه جوانی در بین بقایای ۱۳ اسکلت کشف شده که در بخش راست آن بریدگی عمیقی به صورت مثلث وجود دارد. در پژوهش‌های صورت گرفته توسط باستان‌شناسان و انسان‌شناسان این بریدگی، محل عمل جراحی برای درمان بیماری هیدروسفالی بوده است. این جمجمه یافت شده که متعلق به دختر جوانی ۱۲ تا ۱۳ ساله بوده یکی از یافته‌های مهم باستانی در حوزه تاریخ پزشکی است.

پیدا شدن تنها لوح نوشته دوران آغاز ایلامی نیز در این شهر، به همراه آثار بدست آمده به صورت نقش مهر، نشان از ارتباطات تجاری و کنترل اقتصادی از سوی این جامعه ساکن در این منطقه را دارد.

در شهر سوخته سفال‌های بسیاری به صورت رنگی تهیه شده از دو تا چند رنگ بدست آمده، ظرف‌هایی با دو رنگ به صورت لیوان، خمره و دیگر ظروف کاربردی که در رنگ آن‌ها پودر سنگ، پودر کلوخه آهن، پودر مالاکیت، پودر سنگ لاجورد و همین‌طور ذغال بکار رفته است. (سفال‌هایی با رنگ‌های زرد، قرمز، سیاه، نارنجی و قرمز) گمانه‌زنی صورت گرفته استفاده از این سفال‌های را به حدود ۲۳۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد نسبت می‌دهد. گردنبند‌های لاجورد و دیگر زیور‌الات به همراه مهره‌های بسیار و پارچه‌های گوناگون را می‌توان از آثار مهم کشفیات حاصل در این منطقه شمرد که در کنار نحوه دفن مردگان خود از بقایای ارزشمند این منطقه به حساب می‌رود.

خشاب، خشابه، خشابات، خشبات

۲۲ آبان ۱۴۰۴

آتاکاما

۱۴ آبان ۱۴۰۴

تمدن این شهر باستانی، از دوران مِفرغ، با بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت، مرکز فعالیت های علمی، صنعتی، اجتماعی، فرهنگی و هنری آن دوران به شمار می‌رفته است. همان‌طور که ذکر شد این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شد و مردم در چهار دوره بین سال های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در این شهر سکونت داشته‌اند.

یافته های بسیار متنوع باستان شناسی در این شهر از تمدن غنی آن در زمان باستان حکایت می کند. بنای کاخ سوخته، خانه های موسوم به پلکانی، نخستین جراحی مغز، نخستین چشم مصنوعی جهان، نخستین تصویر متحرک ساخته شده، خط کش چوبی، شطرنج و تخته نرد، ساخت زیورآلات، نظام آبرسانی منظم و تخلیه فاضلاب، صنایعی به مانند پارچه بافی، ریسندگی، خراطی، معرق‌سازی، مَرمَرسازی، بافت تورهای ماهیگیری، سفال‌گری، مُهرسازی، حصیربافی، ساخت ابزار فلزی همه از یافته‌های این محوطه باستانی دلالت می‌کند.

کشفیات بدست آمده از این منطقه باستانی فراتر از این موارد ذکر شده است و یاردانگ در اینجا صرفا به نکات مهم و کلیدی اشاره‌ای داشته است.

بازدید از این منطقه بی‌شک می‌تواند ارزشمند باشد، راه دسترسی به شهر سوخته این گونه است که این منطقه در فاصله ۱۵۵ کیلومتری شمال شرق زاهدان و ۵۵ کیلومتری جنوب زابل قرار گرفته که دسترسی به آن را آسان کرده است.

لازم به ذکر است که در بازدید خود از این منطقه می‌توانید به مکان‌های دیگری همچون قلعه رستم، قلعه سه کوهه، آسبادهای حوض‌دار و کوه خواجه نیز مراجعه کرد.

قلعه رستم که قدمت آن به دوره صفویه بازمی‌گردد، در ۷۰ کیلومتری سمت جنوب غربی زابل واقع شده است. این قلعه شامل برج نگهبانی، ساختمان مسکونی با نمای آجری است.
قلعه سه کوهه متعلق به دوره صفوی است و حاکمیت آن به میرقنبر، رئیس قبیله سربندی می‌رسد. قلعه سه کوهه را نماد مبارزه با استبداد انگلستان می‌دانند. این قلعه در ۲۰ کیلومتری شهر سوخته واقع شده است.
آسبادهای حوض دار که نام تعدادی آسباد برای تامین آب در منطقه حوض دار است. این آسبادها در ۷ کیلومتری سمت جنوبی شهر سوخته قرار دارند.
کوه خواجه که در آن گورستان، کاخ، آتشکده و زیارتگاه خواجه مهدی وجود دارد. این کوه حدود ۶۰۰ متر ارتفاع دارد و در ۵۷ کیلومتری سمت شمال غربی شهر سوخته واقع شده است.