کاروانسرای دیر گچین، کاروانسرایی در راه جاده تاریخی ری به قم، در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. این کاروانسرا یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است و ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده آن را مادر کاروانسراهای ایران بنامند.
این کاروانسرا در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم و در ۶۰ کیلومتری بزرگراه گرمسار، و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است.
این بنا را به‌خاطر داشتن گنبدی از جنس گچ به نام دیر گچین خوانده می‌شود، گنبدی که متاسفانه از بین رفته است و درحال حاضر وجود ندارد. ساخت بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند. شکل کنونی آن نیز متعلق به مرمت در دوران صفویه است. این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان قرار دارد.
ساختمان آن به‌صورت چهار ایوانیِ از دورهٔ سلجوقی است و حدود ۱۲۰۰۰ متر مربع وسعت دارد. بنای آن دارای چهار برج در گوشه‌ها و دو برج در دو سوی سردرب اصلی می‌باشد، ورودی اصلی و سردرب نیز خود در وسط دیوار جنوبی جای دارد. در این کاروانسرا ۴۴ حجره، ۴ تالار اصطبل بزرگ، مسجد، شبستان خصوصی، انبار علوفه، آسیاب، حمام و ۶ چشمه توالت وجود دارد. مصالح به‌کاررفته در دیر گچین آجر، آهک، خشت و گچ است.
مسجد نیز به صورت چهارطاقی است که احتمالاً در محل آتشکده‌ای ساسانی ساخته شده است و در آن هیچ‌گونه تزییناتی دیده نمی‌شود. در اطراف کاروانسرای دیر گچین تعدادی بنا به‌صورت مجموعه وجود دارد مانند دو آب‌انبار در پشت ضلع غربی و نزدیک به حمام، یک کوره آجرپزی، یک آب‌بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی در ضلع جنوب غربی است که روی قبرها نیز با آجر پوشیده شده است. در ۵۰۰ متری شرق کاروانسرا، بنایی خشتی، گلی از دورهٔ قاجار وجود دارد که به‌شکل قلعه است با یک دروازه ورودی برای امنیت بیشتر قلعه که نقش حفاطتی برای کاروانسرا داشته است.
سازمان میراث فرهنگی این کاروانسرا را در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲ مرمت اضطراری نیز در آن آغاز شده که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته است.
دیر، واژه بکار رفته در نام این کاروانسرا، در بین نام دیگر کاروانسراها خاص بوده و به نظر می‌رسد که از معنی گنبد در زبان فارسی اقتباس شده است. دیر گچین، گنبدی از جنس گچ که همان‌طور که گفته شد دیگر وجود ندارد. البته در بعضی از منابع نیز به آتشکده و محل عبادت نیز اشاره شده است و یا احتمال اینکه در زمان ساسانیان بنا را گنبد اردشیر نام نهاده بودند بوده است که بعدها در دوران اسلامی نام دیر را بر آن گذاشته‌اند.
محل قرار گرفتن دیر گچین در راه بیابانی و باستانی ری به اصفهان و در محل خطوط ارتباطی میان شرق و غرب بوده که با توجه به اینکه راه‌های مناطق شمالی، غربی، جنوبی و شرقی به ری، در این نقطه تلاقی می‌کرده‌اند از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. کاروانسرا با قدمت حدود ۱۷۵۰ سال به درستی به لقب مادر کاروانسراهای ایران مشهور است، چرا که از نظر قدمت در دوران مادها و هخامنشیان، این نقطه ارتباط میان ایالت‌های شرقی و شمالی را با جنوب و غرب برقرار می‌ساخته و اهمیت دفاعی نیز داشته‌است. در دوران سلوکی، پارتی، و ساسانی بر اهمیت تجاری این محل افزوده شده و بخشی از جاده ابریشم نیز به حساب می‌آمده است. این مسیر از پایتخت چین آغاز می‌شده و با گذر از ختن، به ری و محل دیر گچین می‌رسیده و از آنجا از طریق ساوه یا قزوین، به کرمانشاه و همدان و سپس به تیسفون و بابل می‌رسیده و مسیر از آنجا به انتاکیه در سواحل مدیترانه ادامه داشته است.
کاروانسرای دیر گچین در اقلیمی بیابانی و خشک قرار گرفته است که گرمای شدید و اختلاف دمای زیاد بین روز و شب از ویژگی‌های آن است. بارش سالانه این منطقه بین ۴۰ تا ۵۰ میلی‌متر است، بنابراین تنها گیاهانی که در این منطقه قادر به رشد می‌باشند گیاهان مقاوم چون گز و تاغ هستند و کشاورزی در این حوضه امکان‌پذیر نیست. این ناحیه جزء حوضه رسوبی بسته کویر بزرگ نمک بوده که دارای زیرحوضه‌هایی چون دریاچه حوض‌سلطان و غرب دریاچه نمک است.
برای بازدید از کاروانسرای دیر گچین ابتدا باید از قم به سمت گرمسار حرکت کنید، در ۷۰ کیلومتری اتوبان قم به گرمسار، وارد جاده آسفالته روستای علی آباد شده و سپس از جاده‌ای خاکی به‌سمت دیر گچین ادامه مسیر دهید. همچنین می‌توان از شهر ورامین وارد جاده چرم‌شهر شد و با طی مسافت حدود ۲۰ کیلومتر، به مجموعه دیر گچین رسید. در حال حاضر کاروانسرای دیر گچین به بخش خصوصی واگذار شده و می‌توان با اقامت در آن به حس و حال دوران پیشین و اوج فعالیت آن رسید و تجربه جالبی را از اقامت در آنجا به همراه داشت.
عکس شاخص برگرفته از نمای جنوبی کاروانسرا است. قله دماوند در پشت کاروانسرا به خوبی نمایان است.
عکس توسط جناب آقای محمد اکبری ثبت شده است
درود
در کتاب عبور از صحاری ایران ، سفرنامه آلفونس گابریل گفته شده اعراب به آن دیرالجس می‌گویند.
این گویای این است که در تاریخ قبل معاصر دارای اهمیت فراونی بوده است ، نظر به اینکه مسیر قدیم تهران قم از این جا بوده است .
در سال ۹۹ با همراهی دوستان بعد از دور زدن دریاچه نمک حوض سلطان از قسمت شرق دریاچه خارج و وارد آزادراه قم گرمسار شدیم ، آن موقع آزادراه غدیر هنوز افتتاح نشده بود .
از قضا کاروانسرا از کنار آزادراه قم گرمسار قابل مشاهده هست .و بسیار سهل الوصول .
اما با دری بسته مواجه شدیم ، چرا ، واگذاری به بخش خصوصی جهت استفاده اقامتگاه شخص یا اشخاص
بعد آقایان و خانم ها در فضای مجازی می‌فرمایند آثار باستانی به تاراج رفت یا مورد بی مهری قرار گرفت ، شاید هم بگویند فلانی با بازسازی آنجا، آنجا را هویت بخشید، وقتی بازدید به عموم نداشته باشد، به چه کار آید .
و من الله توفیق
سپاس از همراهی شما. در بیشتر نقاط دنیا این رسم وجود دارد که برای مرمت و استفاده همگان یک سری از مکان‌های تاریخی در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد و در حال حاضر با وجود تمامی مشکلاتی که در این زمینه است به ظاهر اقدامات خوبی صورت گرفته و می‌توان با اقامت در این کاروانسرا حس و حالی متفاوت را بدست آورد. پیشنهاد میکنیم که سری به آنجا بزنید و از تجربیات خودتان برایمان بگویید.
سپاس از شما بابت این همه
اطلاعات خوب.
لطف شماست .. سپاس از همراهی شما دوستان