کلوت، یاردانگ، نبکا از آنها در یاردانگ در چندین پست گفتهایم و اینبار کمی مفصلتر و دقیق تر به این عارضههای بیابانی یعنی (کلوت، یاردانگ، نبکا) خواهیم پرداخت.
باد در بیابانهای ایران یکی از عوامل اصلی فرسایش است که باعث ایجاد شکلهای ناهموار بر روی زمین میشود. فرسایشی که پس از آن باد، باعث جابجایی و انتقال ریز دانهها به مانند ماسه، خاک رس و خاکسترهای آتشفشانی نیز میشود.
You might also like
در این پست از کلوت، یاردانگ، نبکا سه عارضه بیابانی به طور مفصل و جامع خواهیم گفت.
عارضههایی چون یاردانگ و کلوت در بیابان لوت به دلیل فرسایش بادی و همینطور در بعضی نقاط از طریق فرسایش آبی ایجاد شده است.
یاردانگها لندفرمهای منحصر به فردی هستند که در آسیای مرکزی (چین)، بیابان لوت، شمال عربستان سعودی، بیابانهای لیبی در مصر، صحرای مرکزی، بیابانهای شیلی و پرو و همینطور در آرژانتین نیز دیده میشوند. یاردانگ کلمهای با ریشه ترکمنی است. yar در زبان ترکمنی به معنای دامنه پرشیب است که اولین بار توسط سون هدین (Hedin) در سال ۱۹۰۳ عنوان شد و بد نیست بدانیم طبق گزارشهای ناسا سازمان هوا و فضای آمریکا، این عارضه در کره مریخ و سیاره زهره نیز وجود دارند.
کلوتها نیز به مانند یاردانگها اشکالی با فرسایش خطی آبی و بادی شکل گرفتهاند. کلوت (Kalut) نیز اصطلاح و واژهای بلوچی است که به مجموعه تپههای طولانی و موازی در لوت مرکزی با جهت شمالی غربی، جنوبی شرقی گفته میشود.
(ساکنین غرب دشت لوت در گذشته دور به کلوتها، بُر/ بور (Bor) میگفتهاند)
آنچه میدانیم بر آن است که این دو عارضه کلوت و یاردانگ، تفاوتهایی از نظر ریخت شناسی و همین طور جنس تشکیل دهنده آنها دارند، اگر چه در ایران و دیگر نقاط به نامهای مشترک یاردانگ و کلوت شناخته میشوند و بُر Bor هم همان کلوت است که در قسمت بالا توضیح داده شد.
در شمال غربی منطقه کلوتهای شهداد، تپههایی کوچک به مانند کلوتها دیده میشود که به آنها کلوتک (Kaloutak) میگویند. (دکتر فرج الله محمودی، گروه جغرافیا دانشگاه تهران)
از طرف دیگر با فرسایش بادی ایجاد شده و حرکت ریزدانهها و ماسهها در بعضی مناطق استپی عارضهای کوچکتر و کوتاهتر از کلوتها تشکیل میشود. عارضهای که از چند دسی متر تا چند متر در پناه بوتهای گیاهی ارتفاع میگیرد و در صحرای آفریقا به آن نبکا (Nebka) میگویند.
(کلوت، یاردانگ، نبکا)
نبکاها در بیابان مرکزی و جنوب شرقی ایران به تل (Tal) مشهور بوده که بسته به نوع گیاه بوجود آورنده آن، اگر بوته درخت گز باشد تل گز و اگر درخت کهور باشد به تل کهور خوانده میشوند که همگی این نامها در عصر حاضر به نام گلدان بیابانی نبکا نام گرفتهاند.
در پی ایجاد طوفان و بادهای شدید در مناطق استپی با بوتههای پراکنده، ماسههای حمل شده توسط باد در پای این بوتهها متوقف میشوند. پشتههای کوچک یا بزرگ در پای درخت و گیاه مستقر در استپها در جهت باد و پشت بوته ایجاد میشوند و هر چه حجم بوته بزرگتر باشد، پشته ایجاد شده نیز بزرگتر و بلندتر خواهد بود. بدیهی است که این حجم انباشته ماسه در پای بوتهها درست قبل از فروکش کردن طوفان، آن هم به دلیل کاهش قدرت باد برای جابجایی ماسهها شکل میگیرد.
بارانهای فصلی که در طول فصل پاییز و زمستان در اینگونه مناطق میبارد، علاوه بر تامین رطوبت خاک منطقه، سبب استحکام و تثبیت ماسههای نبکاها شده و به مرور زمان و تکرار طوفانها، پشته ایجاد شده در پای گیاه، حجم بیشتری پیدا میکند که قسمتی از شاخهها و برگهای بوته نبکا را هم در بر میگیرد و در نتیجه سبب استحکام بیشتر و بلندتر شدن نبکا خواهد شد.
در بوجود آمدن نبکاها شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک بیابانی، باد و ماسه فراوان، طوفان و درنهایت بوته گیاهی که در مسیر قرار دارد، همه از عواملی برای ثتبیت و تشکیل نبکا خواهد بود. اما از طرفی نبکا در همه مناطق بیابانی بوجود نمیآید و صرفا نبکا در مناطق استپی خشک آن هم با شرایط ذکر شده سبب پدید آمدن این عارضه خواهد شد.
تولد و مرگ یک نبکا، دقیقا به زنده بودن و یا مرگ گیاه آن، بستگی دارد.
مخروط افکنههای بزرگی که در خروجی رودخانهها از سمت کوهستان ایجاد میشوند، بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی، محیط مناسب و مساعدی را برای رویش گیاه و شکل گیری نبکا بعد از طوفانهای ماسهای ایجاد میکند.
باد، ریز ماسهها و بوتههای پراکنده گیاهی سه عامل مهم تشکیل نبکاها است.
با توجه به آنچه گفته شد، پراکندگی نبکاها در ایران به نواحی ذیل محدود میشود:
سرجنگل در شمال غربی بیابان لوت، اطراف کاروانسرای دیر در شمال مسیله، مخروط افکنه کال شور در شمال شرقی دشت کویر، داخل مسیلهای رودخانه درختنگان در تکاب شهداد، دره تلخ آب در لوت زنگی احمد، اطراف زاینده رود در گاو خونی، چاله تکاب از شفیع آباد تا پشوییه، اطراف کویر ابراهیم آباد در سیرجان، مسیل شورگز و مسیلهای فرعی فهرج در لوت جنوبی، چالههای بسته لوت جنوبی و چالههای شرقی لوت زنگی احمد و تالاب جازموریان
شکل ظاهری گیاه در آرایش شاخهها و میزان رشد آنها، تغییرات بزرگی را در شکلگیری و گسترش نبکاها ایجاد میکند. گیاهانی که رشد محدود دارند و ارتفاع آنها از حد معینی بیشتر نمیشود، نبکاهای کوچک را تشکیل میدهند و برعکس گیاهانی که قدرت رشد بیشتری دارند به تشکیل نبکاهای بزرگ و با ارتفاع بیشتر، تمایل نشان میدهند.
* گیاهان با رشد کم به مانند گیاه رمسی Anabasis و همین طور تارون Cornulaca و اشلون Seidlitzia
* گیاهان با رشد بیشتر و در نتیجه نبکاهای بزرگتر با ارتفاع بیشتر به مانند بوتههای گز Tamarix و کهور Prosopis که با حجم تاج و تنه خود باعث بلندی و بزرگی نبکاها میشوند.
بر اساس آرایش شاخههای گیاهان نیز دو نمونه تفکیک شده از نبکاها ایجاد میشوند، بوتههای گیاهی که در تاج خود آرایشی چتری دارند و نبکاهای گنبدی شکل و گیاهانی که رشد تنه و شاخههای سریعتر دارند که نبکاهای مخروطی را ایجاد میکنند.
در برش حاصل از گلدانهای نبکایی و شمارش لایههای تشکیل دهنده آن، علاوه بر سن نبکا میتوان به تغییرات آب و هوایی منطقه در طی سالیان تشکیل دهنده نبکا پیبرد.
(کلوت، یاردانگ، نبکا)
چنانچه به هر دلیل رطوبت خاک منطقه نبکاها در طی یک یا دوسال پیاپی کاهش پیدا کند، استحکام ماسههای فشرده نبکا از میان رفته و طوفانهای فصلی میتوانند دوباره با جابجایی ماسههای نبکاها، به بیرون زدگی ریشه درختان و شاخههای قدیمی و در نتیجه خشک شدن گیاه و بعد از آن، از میان رفتن نبکا و سبب مرگ آن شوند.
متاسفانه عامل انسانی نیز از دیرباز سبب از میان رفتن نبکاها شده است. ساکنین روستاهای اطراف جنگلهای نبکا از قدیم با قطع شاخههای گیاه نبکا برای تهیه ذغال یا روشن نگه داشتن کورههای ذوب مس و سرب در منطقه، به همراه چرای دامها، دلایلی برای از میان رفتن نبکاها و مرگ آنها بوده و در حال حاضر نیز متاسفانه با برداشتهایی که از نبکاها به عنوان کود برای استفاده در مزارع کشاورزی آن هم به دلیل غنی بودن خاک نبکاها صورت میپذیرد، موجب برونزدگی ریشه و از بین رفتن گیاه و سپس مرگ نبکا میشود.
نبکا (Nebka) واژهای عربی است که در صحرای آفریقا بکار برده میشود آن هم برای تودههای کوچک ماسه بادی که دور بوتهها جمع میشوند.
کلید واژه: کلوت، یاردانگ، نبکا
خواندیم و استفاده کردیم
انعکاس میدم
متشکرم
خواندیم و استفاده کردیم
انعکاس میدم
متشکرم ..
سپاس از بذل توجه شما یاران