از حوض انبار و تفاوت آن با آب انبار در پست‌های قبلی یاردانگ گفته‌ایم + و مشخصا آن‌چه اکنون به نام آب انبار به عنوان سازه‌ای دست ساز و بومی ایران شناخته شده در حقیقت حوض انبار بوده که در مناطق بیابانی ایران در شهرها، روستاها و فواصل بین راهی قدیمی و کهن مورد استفاده قرار می‌گرفته است. متاسفانه هنوز هم در بعضی مناطق از آب این سازه‌ها استفاده شرب انسانی شده و به دلیل عدم توجه بهداشت و نگهداری آنها خود مشکلات فراوانی را برای مردم محروم آن مناطق ایجاد می‌کند.
حوض انبارها بناهای ارزشمندی هستند که در مناطق گرم و خشک ایران، چه در شهرها و روستاها و چه در راه‌های کاروان‌رو به عنوان یکی از عوامل اصلی ایجاد راه، از گذشته به یادگار مانده‌اند. متاسفانه امروزه با پیشرفت تکنولوژی و تغییر در سبک زندگی مردم و همین‌طور تغییر در شیوه‌های سفر، این دست‌سازه‌های منحصر به فرد، همچون بسیاری بناهای تاریخی دیگر، اهمیت و کارکرد گذشته خود را از دست داده‌اند.
هرچند هنوز هم در بعضی روستاهای دورافتاده همچنان از حوض انبار استفاده میشود، اما روند روبه کاهش این استفاده‌ها به خصوص عدم مرمت و نگهداری از آنها، نشان از فراموشی و تخریب کامل آنها در آینده نه چندان دور دارد.
از آنجا که این سازه‌ها دربردارنده سنتها و رفتارهای ویژه اجتماعی همچون سنت وقف، حس تعاون و مشارکت در نگهداری از آنها و برقراری تعامل اجتماعی میان مردم بوده، نیاز است تا این سازه‌های خاص که شاخص فرهنگی و اجتماعی پیشینیان ما می‌باشد را به نوعی برای آیندگان نگهداری کرد.
به طور معمول یک حوض انبار به صورت ابتدایی تنها دارای مخزن و گنبد روی آن است که اکثرا از سنگ ساخته میشود. البته بدیهی است به دلیل عدم دسترسی به سنگ مناسب، این سازه‌های بیابانی در بسیاری از مکان‌ها با استفاده از مصالح اطراف محل ساخت به مانند آجر که توسط کوره آجرپزی که در کنار مکان ساخت آن تعبیه می‌شده درست شده است.
مخزن حوض‌انبار به دلیل استحکام و جلوگیری از فشار ناشی از پر شدن آب به جداره خود، پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد که هر دو عنصر مخزن و گنبد پس از ساخت با ساروج برای استحکام بیشتر پوشیده میشود. حوض انبارها بسته به مکان قرارگیری خود در بین راه‌های اصلی یا فرعی، نزدیک بودن به کاروانسراها و یا حتی داخل شهر یا روستا می‌تواند عناصر سازه‌ای دیگری نیز داشته باشد. عناصری به مانند میلک، روزن، دهانه برداشت آب و در مواردی راه پله، پاشیر و کتیبه سر درب حوض انبار که همگی دلالت بر اهمیت ساخت این سازه بیابانی دارد.
ساخت حوض انبار در مناطق بیابانی بر اساس مکان‌یابی دقیق برای آب گیری مخزن آن انجام می‌شده است. حوض انبار با قرار گرفتن در مسیر آبراهه‌ها و هدایت آب باران به درون مخزن آب‌گیری می‌شده، بدین صورت که همان‌طور که گفته شد، مخزن حوض انبار در درون زمین احداث شده و به مسیلهای کوچک سیلابی ارتباط داده می‌شوند، در زمان بارش باران با جریان‌های کوچک سیلابی آب انبار پر شده و در نتیجه آب ذخیره میگردد. در حوض انبارهای بیابانی دهانه ورودی برداشت آب، پشت به باد غالب منطقه بوده تا از ورود شن و ماسه در هنگام طوفان شن جلوگیری شود و برداشت آب به صورت دستی و با استفاده از دلو و طناب صورت می‌گرفته، همین‌طور گنبد بلند روی مخزن حوض انبار برای تهویه هوای بهتر و خنک شدن آب درون مخرن کاربرد داشته است.
بد نیست تا از پیشینه ساخت حوض انبار در کشورهای دیگر نیز بدانیم. قدیمیترین حوض انبار دنیا، حوض انبار شهر اُور Ure در نزدیکی بصره در کشور عراق است که احتمالا در ۲۱۵۰ سال قبل از میلاد و به دستور پادشاه اور بر سکوی زیگورات این شهر ساخته شده است. در دیگر کشورها به مانند افغانستان، ازبکستان، هند، ترکیه و یمن نیز حوض انبارهایی ساخته شده، اگرچه حتی از این نوع سازه‌ها در دیگر کشورهای غربی نیز دیده میشود، کشورهایی چون آمریکا و حتی استرالیا که سازه‌هایی برای ذخیره آب به نوعی در آنجا وجود دارد.
بزرگترین حوض‌انبار ایران در شهرستان گراش استان فارس قرار دارد و تخمین زده میشود در سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی ساخته شده و در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ نیز به بهره‌برداری رسیده باشد. این حوض انبار به شماره ثبت ٣٢٩٢ و در تاریخ بیست و هفتم دی ماه ۱۳۷۹ در آثار ملی ایران ثبت شده است. از این حوض انبار در این + پست از سایت کلوت بخوانید.
زیباترین و کامل‌ترین از این سازه بیابانی در کنار کاروانسرای چهل پایه خراسان جنوبی قرار دارد که در سوی دیگر خود آب انبار چهل پایه نیز دیده میشود که از این جهت به راحتی فرق بین این دو سازه را می‌توان دید. +
