قبلا در اینجا + از دو واژه آب انبار و حوض انبار سازهای بیابانی گفتیم و متاسفانه با وجود مصطلح شدن اشتباه در معانی این دو واژه بعید به نظر میرسد که بتوان آنها را در جای خود برای واژگان فارسی بکار برده شده توسط عموم مردم تصحیح کرد، همانگونه که هنوز هم نتوانستهایم تفاوت دو واژه کویر و بیابان که در اینجا + از آنها گفتیم، را در جای درست نزد عموم مردم و حتی کسانی که فعال حوزههای گردشگری و یا واژگان شناسی میباشند به صورت مفهومی جا بیاندازیم.
حوض انبار در معماری، حوض یا استخر سرپوشیدهای است که برای ذخیره آب و معمولاً در زیرِ زمین آنهم در شهرها، روستاها، دژها، مسیرهای کاروانرو (در رباطها و کاروانسراها) و عموما در مناطقی که دسترسی به آب مشکل بوده و نزولات آسمانی نیز در آن مناطق بسیار کم بوده، ساخته میشده است.
ساخت حوض انبار از روزگار قدیم یکی از اشکال خیریه و به صورت عامالمنفعه بوده و برای همین جایگاهی خاص در فرهنگ دینی و تمدنی مردم ایران داشته است.
حوض انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاههای بیابانی در مناطقی از استانهای یزد، کرمان، کاشان و جنوب استان فارس بوده که در حال حاضر، تعدادی از آنها هنوز هم مورد استفاده قرار میگیرند. البته امروزه در شهرها و روستاها، با توجه به راهاندازی سیستم لولهکشی آب و دسترسی عمومی به آب آشامیدنی، رونق خود را از دست دادهاند و اغلب به جاذبه گردشگری تغییر کاربری یافتهاند، اما در بیابانها هنوز هم مورد استفاده برای شرب احشام و دامها است.
به حوض انبار، اَنباز، سردابه، بِرکه، مَصنَع، مَنبَع و آبدان نیز گفته میشود که هر کدام در گویشهای محلی به نوعی خاص تلفظ میشود.
قدیمیترین آثار از بنای یک حوضانبار به ۳۵۰۰ سال پیش و در چغازنبیل برمیگردد، اما میتوان گفت که حوضانبارهای تاریخی در دوران صفویه ساخته شده است که مخزن آنها دارای عمق زیاد و سقفهای روی مخزن نیز به شکل کرهای یا مخروطی شکل بوده و تزییناتی در بدنه و نمای آنها دیده نمیشده است.
پس از آن در دوران قاجاریه این دسته از بناها به لحاظ معماری در سردرهای خود نقطه تمایز تاریخی داشته و با توجه به شکوه و زیبایی نسبت به سازههای قدیمی دارای تحولی در ظاهر و زیبایی شدهاند.
حوضانبار سازهای بیابانی برای زمانهای خشک سال و خنک ماندن آب در تابستان برای تهیه آب شرب رهروان راهها و همینطور معمولا در مراکز شهرها یا روستاها و همینطور در بیابانها و کاروانسراها ساخته میشده تا دسترسی به آب برای مردم و کاروانیان راحت باشد.
ساخت و نگهداری این حوضانبارها کاملا با اصول مهندسی و علمی همراه بوده و از قدیم نیز راهکارهایی برای تصفیه فیزیکی و شیمیایی آب آن بکار برده میشده است. راهکارهایی چون اضافه کردن مقدار معینی نمک یا ذغال، ترکیبات آهکی افزودنی به آب و همینطور لایروبی مخزن و همینطور مدیریت آب ورودی باران و رودخانههای فصلی به آن از الزامات نگهداری آب سالم و به دور از بیماریها و گندیدگی آب بوده است.
حوضانبارها معمولا با مصالح مکان مورد ساخت و یا با استفاده از مصالحی که به محل ساخت حمل میشده است و بسته به محل آن ساخته میشده است، مصالحی چون سنگ، آجر، ملات آهک و ساروج از مواد بکار برده شده در ساخت این سازه میباشد.
مخزن حوض انبارها اصلیترین عنصر در شکل گیری آن است که به طور معمول به صورت مدور بوده ولی اشکال مکعب یا مکعب مستطیل و یا هشت گوشه نیز دیده میشود که به طور معمول در جایی درست میشود که زمین محکم بوده و دیوارههای مخزن با فشار آب درون آن ریزش نکند و کف آن را نیز با آهک برای استحکام و عدم نفوذ آب به زمین میپوشاندند.
از دیگر قسمتها این سازه سردر ورودی بوده که هم به نوعی به قصد تزیینات و هم برای راهنمایی برای به حوضانبار کارایی داشته است که بسته به محل قرارگیری حوضانبار و فرهنگ مردم دارای تزیینات هم بوده است.
در بالای حوض انبارهای مدور میلهای به نام میلک وجود داشته که برای گرد ساختن سقف مخزن با یک زنجیر متصل به آن کار استادکار را برای ساخت دقیق آسان میساخته است.
پس حوض انبار محلی است برای جمع آوری آب باران یا رودخانههای فصلی که با انحراف آب به درون آنها، برای جمع کردن آب و استفاده در طول سال در مناطق بیابانی و جنوبی کشور ساخته میشده است و هنرمندی ساخت آنها یک هنر بومزاد در ایران است.
