قنات یا کاریزدر حقیقت یک سازه آبی است که جهت بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی احداث شده و توسط نیروی ثقلی زمین، آب را به سطح زمین هدایت می‌کند. قنات تشکیل شده از مجموعه‌ای از یک یا چند میله چاه و یک کوره زیرزمینی با شیبی کمتر از شیب سطح زمین برای جاری ساختن آب‌های زیرزمینی به سطح زمین. واحد شمارش قنات، رشته است.
بدون تردید ابداع و ساخت این سازه (قنات یا کاریز) به مناطق بیابانی کشور ما ایران باز می‌گردد و این خود نشانه آن است که ایرانیان از دیر باز به دلیل قرار گرفتن در مناطق بیابانی، علاوه بر اهمیتی که برای آب داشتند، با این فن آشنا بوده‌اند. پیدایش این تکنولوژی را با گمانه‌هایی به قدمتی بیش از ۳ هزار سال در نظر می‌گیرند.
قنات‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: قنات‌های دامنه‌ای و کوهپایه‌ای که در آن کوتاه بودن طول کوره و شیب زیاد و کم بودن عمق مادر چاه رکن اساسی است و قنات‌های دشتی که در آن طول کوره زیاد و شیب آن کم و عمق مادر چاه زیاد است.
بدیهی است که برای نگهداری و استفاده مداوم از این سازه نیاز به عملیات بازسازی و مرمت آن است، عملیاتی که از آن جمله میتوان به لایروبی برای تخلیه گل و لای و یا ریزش‌های سقفی و دیواره‌های درون قنات نام برد. همین‌طور قنات‌ها به مرور زمان یا بر اثر سهل انگاری بهره برداران و یا بارندگی و ورود جریان سیلاب‌ها به داخل آن تخریب شده که پس از عملیات لایروبی باید با مصالح مقاوم و مناسب مرمت شوند.
از دیگر عملیات مرمت قنات‌ها میتوان کندن سرتاسر یا قسمتی از کف مسیر کوره قنات را نام برد که به دلیل وجود رسوبات سخت و برای اصلاح شیب نامناسب کوره آن و به منظور افزایش آبدهی انجام می‌شود و به آن کف شکنی گفته می‌شود.
لازم به ذکر است بدانیم در حال حاضر با پیشرفت معماری و سازه‌های بتنی، از قطعه‌ای بتنی به نام کول برای جلوگیری از ریزش کوره قنات‌ها استفاده می‌شود که به صورت مسلح و به شکل اکثرا تخم مرغی یا بیضوی شکل و با ابعاد مختلف بنا به کوره هر قنات یا کاریز ساخته می‌شود.
برای حفاظت از ریزش دهانه میله‌های قنات نیز آن را از عمق مناسب تا سطح زمین با سنگ و آجر و ملات، دیواره چینی می‌کنند که به آن طوقه چینی گفته می‌شود.
از قنات‌های شاخص در ایران میتوان به عمیق‌ترین قنات ایران یعنی قنات گناباد با طول ۳۳ کیلومتر و ۴۷۰ میله چاه و ۳۴۰ متر عمق مادر چاه و به عنوان طولانی‌ترین قنات از قنات زارچ یزد با طول ۷۰ کیلومتر و قنات چوپار (گوهر ریز) در استان کرمان به عنوان پر آب ترین قنات با دبی بیش از ۴۰۰ لیتر بر ثانیه نام برد. قدیمی‌ترین قنات ایران نیز قنات ابراهیم آباد اراک است که هنوز هم فعال می‌باشد.
سازه قنات یا کاریز
بد نیست بدانیم شیوه معماری و ساخت قنات یا کاریز از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و برای ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایه‌های درون زمین و آشنایی کامل با علم زمین شناسی و مهندسی بوده است. یکی از مهم‌ترین شرایط ایجاد قنات، اندازه‌گیری دقیق برای زوایای مجرای زهکشی آن است. اگر این زاویه خیلی تنگ می‌شد، اجازه عبور جریان آب را نمی‌داد و اگر زاویه شیب تند در آید، موجب فرسایش و از بین رفتن ساختارهای زیرزمینی قنات می‌شده است. به‌طور متوسط، در هر یک متر از مجرای زهکشی سالم ۰/۳ تا ۰/۶ لیتر آب در ثانیه جاری می‌شود.
علاوه بر همه محسناتی که قنات‌ها دارند ایراداتی هم به این سیستم هوشمند وارد است که میتوان به مواردی چنین نام برد. در زمین‌های هموار و نواحی که شیب کافی وجود ندارد و یا زمین‌های خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات، بطور دائم در کوره آن جریان دارد و قابل کنترل نمی‌باشد، پس آب‌های زیرزمینی به صورت مداوم در حال تخلیه هستند این بدین معنا است که در فصولی که به آب نیاز نداریم امکان جلوگیری از جریان خروج آب وجود ندارد و یا در حقیقت کنترلی روی جریان خروجی آب نیست.
آبدهی قنات‌ها به دلیل آنکه از آب سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند دارای نوسان زیادی در جریان می‌باشند. به این معنا که آبدهی آنها نسبت به تغییرات فصلی متغیر است و در فصل گرم و سالهای خشک، آب قنات‌ها نیز کم می‌شود. علاوه بر آن در مقابل بلایای طبیعی چون سیل و زلزله سازه قنات یا کاریز بسیار آسیب‌پذیر می‌باشند و با خرابی، احیا مجدد قنات یا ممکن نبوده و یا از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نمی‌باشد.
در هر حال این سازه هوشمند مخصوص استفاده و بهره‌بری ساکنان بیابان‌ها بوده، جایی که ارزش آب معنای و اهمیت بالایی دارد. خوب است تا با بالا بردن آگاهی خود از این سازه، بتوانیم همگان در حفظ این میراث ارزشمند کوشا باشیم. میراثی که به نوعی در فرهنگ و تاریخ ما نیز عجین شده است. هنوز هم در مناطقی که قنات یا کاریز وجود دارد فرهنگ ناملموسی جاری است و مردم منطقه دعاها و حاجات خود را به نوع‌های مختلف بسته به فرهنگ و آداب و سنن منطقه بر روی کاغذ نوشته و درون کوزه‌هایی ممهور و بسته شده به درون میله قنات برای جاری شدن دعاهایشان و سرانجام می‌اندازند.
از دیگر رسومات و فرهنگ ناملموث جاری بر قنات‌ها به خصوص در استان یزد داستانی است به نام عروس قنات! وقتی قناتی به هر دلیل به کم آبی و یا بی آبی دچار می‌شد دختر یا زنی را برای ازدواج با قنات انتخاب می‌شد. این انتخاب از روی میل باطنی دختر و زن بود، چه افتخاری بالاتر از این که برای اهالی روستا یا شهر قناتی دوباره به آبدهی خود برسد. مراسمی به همین مضمون گرفته می‌شد تا به قنات روح جوانی را القا کنند، که بداند پیر و از کار افتاده نشده است! و عقیده داشتند با این کار قنات دوباره به آبدهی خود برخواهد گشت.
(لازم به ذکر است تا بدانیم زن و دختر انتخاب شده از پیرزنان و پیردختران آبادی بودند)
درود بیکران
چقدر عالی تنها چیزی که از قنات دیده بودم چاه‌های بزرگی بود که میترسیدم حتی در آن نگاه کنم اما اکنون به لطف شما اطلاعات ارزشمندی در این باره کسب کردم.
با سپاس
درود بیکران
چقدر عالی تنها چیزی که از قنات دیده بودم چاه‌های بزرگی بود که میترسیدم حتی در آن نگاه کنم اما اکنون به لطف شما اطلاعات ارزشمندی در این باره کسب کردم.
با سپاس
خوشحالیم که مطالب ما را دنبال می‌کنید و استفاده می‌کنید. سپاس از شما
بادرود فراوان
خیلی خوب و جالب مطالب
سپاس از مهرتان
عالی نوشتین👌
سپاس از محبت و نظر خوبتون به ما