ابن حوقل که بود ؟

You might also like

ریگ و ریگزار

۱۹ خرداد ۱۴۰۴

بلوچ آب

۱۸ خرداد ۱۴۰۴

ابن حوقل که بود ؟ این بار در یاردانگ از این دانشمند بزرگ می‌خوانیم.
اِبْنِ حَوقل‌ Ibn Howqal، ابولقاسم محمد‌ بن حوقل یا محمد بن علی نصیبی، جغرافی‌دان، سیاح و بازرگان عرب در قرن چهارم قمری است. ابن حوقل به سفر در کشورهای اسلامی دوره خود پرداخته و نتیجه این سفرها تالیف کتابی با نام صوره الارض‌ با اقتباس و ایده از کتاب المسالک‌ و الممالک‌، نوشته ابن خردادبه شده است.

کتابی که در حال حاضر ماخذ و منبعی برای آگاهی از تاریخ جغرافیایی دوره‌های کهن و آشنایی با حدود کشورهای اسلامی است. از آنچه در طول زندگی ابن حوقل بر وی گذشته چیز زیادی نمی‌دانیم. از اشاراتی که وی در کتاب خود به آن اشاره کرده است می‌توان این‌ها را گفت که وی در سال ۳۲۵ قمری دیده است که برده‌فروشان در بغداد برده‌های ارمنی را خریداری نمی‌کردند و یا در جای دیگر ذکر کرده که در سال ۳۲۰ قمری در مداین حضور داشته است.
هر آنچه است نه از تاریخ تولد و نه از تاریخ فوت این جغرافی‌دان فاضل چیزی نمی‌دانیم. ابن حوقل سفر خود را از دارالسلام یا بغداد کنونی شروع کرده و به آفریقای شمالی، اسپانیا و مرزهای جنوبی صحرا، مصر و نواحی شمالی قلمرو اسلامی آن زمان ارمنستان و آذربایجان، بین‌النهرین، عراق، خوزستان و فارس، خوارزم و ماورانهر، سیسیل سفر کرده است. خود در ابتدای کتابش از آن یاد می‌کند که به دلیل علاقه و تحقیق در مورد وضع اجتماعی و سیاسی اقوام مسلمان و بعد به دلیل تجارت سفرهای خود را پایه‌ریزی کرده است.

ابن حوقل در صوره الأرض، حدود سرزمین‌های‌ اسلامی را این‌ چنین آورده است: بلاد اسلام‌ بر حسب‌ طول‌ از مرز فرغانه‌ آغاز می‌شود و تا خراسان‌ و جبال‌ و عراق‌ و دیار عرب‌ تا سواحل‌ یمن‌ ادامه‌ می‌یابد و بر حسب‌ عرض‌ از کشور روم‌ آغاز شده و تا شام‌، جزیره‌، عراق‌، فارس‌ و کرمان‌ تا سرزمین‌ منصوره‌ برکنارۀ دریای‌ فارس‌ ادامه‌ می‌یابد.
اگر چه حوقل اینگونه گفته است که کتاب خود را از برداشت‌هایی از مسالک و ممالک ابن خردادبه، کتاب المسالک و الممالک جیهانی، مسالک و ممالک اصطخری و احتمالا از کتاب ابن فضلان داشته است اما، صوره الارض‌ یکی‌ از منابع‌ اساسی‌ و معتبر دانش‌ جغرافیایی‌ و تا حدودی‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ به‌ شمار می‌رود و اغلب‌ مورخان‌ و جغرافی‌دانان‌ و پژوهشگران‌ به‌ عنوان‌ یک مأخذ مهم‌ به آن نگاه کرده‌اند و در تحقیقات‌ خود از آن‌ استفاده کرده و در بسیاری هم به مطالب آن استناد کرده‌اند.

یکی دیگر از نکاتی که کتاب صوره الارض و نویسنده آن را برجسته می‌کند، نظر یک فرد عرب به عنوان جغرافی‌دان در مورد نام خلیج فارس است، ایشان با قاطعیت در کتاب خود، از این نام و نحوه نام‌گذاری آن نوشته که خود یک دلیل و استناد مهم در علم جغرافیا و نام‌گذاری خلیج فارس است.

کتاب صوره الارض را می‌توانید از کتابخانه الکترونیکی یاردانگ، از اینجا + دانلود کنید.