بیابان گرگ

You might also like

بلند ندیده

۱۷ اسفند ۱۴۰۳

تعریف جامع و کاملی از واژه دشت و جلگه

۱۶ اسفند ۱۴۰۳

بیابان گرگ (Gorg Desert) کجاست؟ متاسفانه نام این بیابان وسیع در هیچ گزارش، سفرنامه، کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی یا دیگر منابع مکتوب ذکر نشده و برای اکثریت فعالان بیابان‌گردی نیز مجهول است.
صرفا از این بیابان آن هم به صورت یک یا چند خط نامفهوم در اندک متون بسیار قدیمی نام برده شده که خود بر گمنامی آن افزوده است! در برخی نوشته‌ها هم از این بیابان به نام بیابان کرک یاد شده که به احتمال زیاد منظور همین بیابان گرگ بوده است.
دکتر مستوفی نیز در گزارشات جغرافیایی خود این بیابان را تا حد یک پاراگراف شرح داده که از آن می‌توان به عنوان منبع و مرجعی برای پیگیری، دنبال کردن و یافتن این بیابان استفاده کرد.

از گذشته بسیار دور تا قرن گذشته منطقه مرزی بین دو استان کرمان و سیستان و بلوچستان، بین شهرستان فهرج تا نصرت‌آباد به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ادویه و دیگر راه‌های باستانی و کهن از جمله راه کرمان به سیستان و از آن مهم‌تر راه و بخشی از مسیر فارس به سیستان حائز اهمیت بوده است. بر همین اساس و گمانه زنی‌های انجام شده حدود بیابان گرگ را می‌توان در بین این دو شهر با مرکزیت گرگ آباد دانست.

از فهرج به تفصیل در یاردانگ گفته‌ایم، نصرت آباد کنونی که با نام‌های کهن و قدیمی اسپی، اسپد، سبیج، سنیج، اصفه، سانیک و یا سانج در شرقی‌ترین قسمت بیابان لوت، در مرز سیستان و کرمان یاد می شود که آبادترین مکان در حاشیه بیابان بعد از فهرج بوده که تمامی راه‌های بیابانی آن منطقه از آن عبور می‌کرده است.

بیابان گرگ در تاریخی از دوره سلجوقیان تا کنون را در خود جای داده است و همان‌طور که گفته شد در حدود گرگ آباد در نزدیکی مزارآباد قرار دارد. در این بیابان می‌توان به مکان‌ها، رباط، کاروانسرا، حوض‌انبارها و میل‌های خاصی به عنوان نشانه راه و مسیر اشاره کرد که همگی دارای اهمیت تاریخی بوده است. بنای اصلی داخل این بیابان را به نام بنای بیابان گرگ نام نهاده‌اند که دکتر مستوفی در گزارشات خود از آن به نام قلعه سلجوقی لنگ بروت نام برده است.

از جمله این سازه‌های باستانی و تاریخی می‌توان به قلعه فهرج، قلعه سنگ، رباط یا کاروانسرای شورگز، قلعه شاه مردان، رباط یا کاروانسرای بیابان گرگ، قلعه کهور، قلعه چشمه، میل نادری، میل فرهاد، سه قلعه و کاروان‌سرای آبادی گرگ، جاده سنگ‌فرش باستانی و کهنه قلات را نام برد که از میزان تعداد این سازه‌ها بیابانی قابل توجه و خاص به شمار می‌رود.

به درستی از وجه تسمیه نام این بیابان سندی در دست نیست و علاوه بر آن‌که می‌دانیم واژه گرگ خود کلمه و نامی است بسیار قدیمی که به دوران پیش از اسلام نیز در دوره سلجوقیان می‌رسد و از طرف دیگر هر آنچه است بر اساس گمانه‌زنی‌ها، روایت و داستان‌های اقوام بلوچ منطقه این نام را به فردی به نام گرگین‌ بن میلاد نسبت می‌دهند که در گذشته بسیار دور در این منطقه دارای زمین و مزرعه بوده است.

از این آثار یاد شده میل نادری از اهمیت بالا‌تری برخوردار است چرا که هنوز هم تقریبا سالم باقی مانده و در جاده بم به زاهدان زیر آفتاب گرم تابستان و سرمای سوزان شبهای بیابانی پابرجاست. اگر چه هیچ‌گونه اقدام حفاظتی و مرمتی برای این اثر توسط متولیان انجام نشده است و هیچ‌گونه تابلو یا نشانی برای معرفی آن نیز در محل قرار گیری آن وجود ندارد. این میل از آنجا دارای اهمیت است که می‌توان با توجه به سبک معماری خاصی که دارد آن را به دوره‌های آل بویه، سلجوقیان و اتابکان نزدیک دانست به خصوص که در محدوده آن به جاده سنگ‌فرش باستانی برمی‌خوریم که آن هم بر اساس گمانه‌زنی‌ها می‌تواند به دوره هخامنشیان نیز ربط پیدا کند.

بنای اصلی بیابان گرگ را به نام بنای بیابان گرگ می‌شناسیم که سازه‌ای هشت ضلعی است با هشت برج در گوشه‌های خود، با ورودی خاص که در ضلع جنوب شرقی آن قرار داشته است و شوربختانه به صورت کامل تخریب شده است. از نوع نقشه و کاربری این سازه، می‌توان آن را به کاروانسرا یا رباطی در میانه راه شبیه دانست به خصوص که در داخل حجره‌هایی به تعداد ۴۰ حجره به دور حیاط مرکزی آن چیدمان دارد.

مصالح به کار رفته در ساخت این سازه بیشتر خشت و قسمتی نیز از آجر است که شباهتی با میل نادری دارد که در ۳۰ کیلومتری غرب این سازه قرار دارد. در گذشته نه چندان دور از محوطه داخلی آن قطعاتی از سفال پیدا شده که همگی دلالت بر دوره سلجوقی می‌کند.

در بیرون این سازه نیز خندقی با عرض زیاد دیده می‌شود که کاربری آن می‌تواند علاوه بر نقش حفاظتی به نوعی جلوگیری از ورود طوفان شن به درون کاروانسرا باشد که به آن تله رسوب‌گیر طوفان گفته می‌شود.

با توجه به این اطلاعات و تعداد زیاد سازه‌های داخل این بیابان، این‌گونه می‌توان نتیجه گرفت که علاوه بر آن‌که مسیر و راه‌های بسیاری از این بیابان عبور می‌کرده است، بالطبع کاروانیان زیادی برای تجارت و یا سفر و حتی نقش مذهبی و رسیدن به مکان‌های زیارتی از آن‌ها عبور می‌کرده‌اند و همراه آن‌ها اشرار و دزدان نیز از این راه بی‌نصیب نبوده‌اند. اقوامی چون کوفجان که خطری مستقیم برای کاروانیان در نواحی شرقی و جنوبی استان کرمان بوده‌اند.