یاردانگ

با وجودی که بیابان در ایران گستره جغرافیایی زیادی دارد، افراد انگشت شماری مطالعات جامع و کافی را در مورد این ارزش طبیعی خاص در ایران داشته‌اند. افرادی چون پروفسور احمد مستوفی، پروفسور محمودی و پروفسور کردوانی که به صورت کامل بر روی کل شاخصه‌های بیابان و یا جزیی از آن به صورت تخصصی کار کرده و تحقیقات خود را انجام داده‌اند.

متاسفانه با خبر شدیم که پروفسور پرویز کردوانی پدر علم بیابان که دغدغه‌های محیط زیستی فراوانی را برای کل محیط زیست ایران داشت امروز ۲۸ مرداد ماه ۱۴۰۰ دارفانی را در سن ۹۰ سالگی وداع گفت. پرفسور پرویز کردوانی جغرافیدان ایرانی و دارندهٔ مدال ملی و نشان عالی دانش در ایران بود که در پنجمین همایش چهره‌های ماندگار (سال ۱۳۸۴) به عنوان چهرهٔ ماندگار در زمینه جغرافیا معرفی شد.

اسطوره‌هایی چون پروفسور کردوانی، محمودی و مستوفی برای جامعه علمی کشور به خصوص در حوزه محیط زیست وزنه‌های سنگینی داشته که هنوز هم از یادداشت‌ها و گزارشات و کتابهای آنان در تمامی تحقیقات و بررسی‌ها استفاده میشود. لازم به ذکر است درگذشته از سه آتش فشان جوان بیابان لوت و به دلیل قدردانی از زحمات ایشان و پروفسور محمودی دو آتش‌فشان به نام‌های ایشان نامگذاری شده‌اند.

کاروانسرای چهل پایه گم شده در تاریخ بود که میراث فرهنگی استان‌ها در سال گذشته پیدایش کردند! از همان موقع منتظر تحرکی برای تغییر وضعیت آن بودیم. این انتظار به پایان رسید و هفته گذشته بنا به اطلاعاتی که به دستمان رسیده عملیاتی اجرایی برای مرمت و بازسازی آن توسط میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی شروع شده و امید داریم تا این حرکت با پشتوانه علمی و آگاهی کامل به انجام رسد. مرمت یا تخریب در انتظار کاروانسرای چهل پایه است که این دو سو برمیگردد به مدیریت و دانشی که در پشت این حرکت قرار دارد.

عکس‌ها و فیلم‌های رسیده به یاردانگ نشان دهنده ورود دستگاه‌های راهسازی و خاک برداری در داخل کاروانسرا است. دیوارهای کاروانسرا به دلیل فرسودگی و عدم رسیدگی طی سالیان گذشته دارای ترک‌های بسیار بزرگ و کوچک بوده و بیم آن می‌رود تا با لرزش حاصل از کار این ماشین‌آلات صدمات جبران ناپذیری به این مجموعه وارد آید. در حال حاضر شروع این عملیات آن هم در فصل گرم سال و گرم‌ترین ماه تابستان و همین‌طور عدم اطلاع رسانی این عملیات توسط سازمان متولی حکایت از چراغ خاموش رفتن برای چیزی است که همه فعالان در این حوزه از آن وحشت دارند. امید که روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی طی اطلاعیه‌ای هدف از این عملیات را شرح دهد تا بتوانیم چشم انداز آینده این کاروانسرا را ترسیم کنیم.

شهرستان شهداد در شمال شرقی شهر کرمان و در حاشیه بیابان لوت قرار دارد که این بر اهمیت جغرافیایی و تاریخی این شهرستان کوچک افزوده است. شهرستانی که با نام خبیص، نامی که از دیرباز به آن مشهور بوده تا کنون که نامی زیبا برخود دارد مبین اهمیتش برای شروع و پایان سفرهایی به درون و در حاشیه بیابان لوت است. این شهرستان در نزدیکی بسیاری از عارضه‌های بیابان لوت قرار گرفته و از دل تاریخ تاکنون، دارای نشانه‌هایی از تمدنی قدیم و همین‌طور هویتی برای ایران کهن و منطقه خاورمیانه است، تمدن فراموش شده شهداد که حلقه‌های گم شده‌ای را در خود جای داده است.

تاریخی که در این شهرستان کوچک ثبت شده پیش از هزاره چهارم میلاد و حتی قبل‌تر از آن بوده، آنچنان کهن که خود در تاریخی مبهم گم شده است. شهداد فعلی و یا خبیص کهن، علاوه بر گورهای باستانی، قلعه‌ها و کاروانسراهایی از تمام دوران‌ها در نزدیکی عوارض طبیعی خاص همچون رود شور، رود دایمی بیابان لوت، تپه بازالتی گندم بریان، کلوت‌های افسانه‌‌ای، جنگل‌های نبکا و به تازگی هم در نزدیکی دریاچه جوان لوت که از سال ۱۳۹۸ دوباره پس از نیم قرن حاصل از طغیان رودشور در بالادست، قرار دارد. اهمیت تاریخی شهرستان شهداد در این گستره بزرگ بیابانی چنان است که می‌توان گفت یکی از کهن‌ترین تمدن‌های بشری را در خود جای داده که حداقل از ۴۵۰۰ سال پیش محل سکونت و همین‌طور تجارت در بین سرزمین‌های دوران گذشته بوده است.

نام خبیص به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود که بین راه‌های بزرگ تاریخی و کهن دروازه‌ای برای ورود به سیستان و بلوچستان و همین طور خطه خراسان در تمامی کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی و همینطور سفرنامه‌های متعدد ذکر شده است. جالب آن است که با پیدا شدن درفش شهداد، قدیمی‌ترین پرچم فلزی جهان شاید بتوان گفت که به حلقه‌های گم شده تمدنی قدیمی بین شرق آسیا و بین النهرین نزدیک‌تر شدیم. تمدنی که بدیهی است از این منطقه تا جیرفت تحت سیطله آن بوده است که با عملیات تفحص باستان‌شناسان در یک گور کهن پیدا شد و دوباره این شهرستان توانست، اهمیت مکانی و تاریخی خود برای جهانیان بر سر زبان‌ها اندازد و خبیص را به نمایشی دوباره بگذارد.

سالیان درازی است که دیگر صدای زنگوله‌ شتران از کاروانیان در این شهر کوچک به گوش نمی‌رسد اما هنوز هم شهداد اهمیت خود را حداقل برای بیابان نوردان و کاوش‌جویان از دست نداده است. یکی از مسیرهای اصلی رسیدن به حاشیه بیابان لوت از شهداد می‌گذرد و در این گذر بیننده به سادگی شاهد عوارضی زمین‌شناسی است که در جای دیگر چه در ایران و چه در کشورهای جهان نمی‌تواند ببیند.

پنج سال پیش در چنین روزی + کمیته میراث جهانی یونسکو در چهلمین جلسه خود در استانبول ترکیه در روز ۲۷ تیرماه ۸ اثر جهانی از جمله بیابان لوت را به ثبت رسانید +. بیابان لوت اولین اثر ثبت شده طبیعی کشورمان در این فهرست و بیست و یکمین اثر ثبت شده جهانی ایران می‌باشد.

جا دارد تا در این روز که سالروز ثبت جهانی بیابان لوت است، نه تنها به مردم کشور ایران بلکه به تمام مردم دنیا تبریک گفته و ما ایرانیان بتوانیم در راستای نگهداری این اثر منحصر به فرد جهانی کوشا بوده تا چنین طبیعت خاص را که ما به عنوان میزبان آن در ایران هستیم به خوبی حفظ و نگهداری نماییم.

یکی از جاذبه‌های دیدنی بیابان لوت تنگ‌هایی است که به زیبایی شما را ساعت‌ها محو تماشای خود می‌کند. یکی از این تنگ‌ها، تنگ رتیل است که در واقع مسیل رودخانه‌ای است که از کوه جهلی سرچشمه گرفته و در مسیر رود فصلی دهک و عبور از دق گمستان لوت و به موازات رود یا خشک رود در نهایت به همراه دیگر رودهای فصلی و دایمی بیابان لوت به چاله مرکزی یا همان گود لوت می‌ریزد.

لازم است بدانیم تنگ با تنگه در واژه پارسی تفاوت داشته و طبق نوشتار فرهنگ دهخدا تنگه شاخه‌ای از دریا است که بین دو خشکی واقع شده و دو دریا را بهم وصل می‌کند و تنگ دره‌ای است عمیق و باریک با دیوارهای بلند.

تنگ رتیل بار اول توسط آقای اکبر رشیدی از فعالان و پیمایش‌گران بیابان لوت به این نام خوانده شد که ایشان نیز به دلیل وجود رتیل‌های زیادی که در این تنگ وجود داشت این وجه تسمیه را برای آن بکار بردند. بد نیست بدانیم در بیابان وسیع لوت، عارضه‌های طبیعی زیادی وجود دارد که به دلیل دورافتادگی و از نظر دور بودن حتی در سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی نیز نامی برای آنها بکار برده نشده و بالطبع کسانی که در این بیابان به تحقیق و سفر مشغول هستند با دیدن این عارضه‌ها سعی در نام‌گذاری با وجه تسمیه مناسب می‌نمایند تا برای دیگران که بعدها به این مکان‌ها می‌رسند، نامی برای شناسایی وجود داشته باشد.
از دیگر نام‌هایی که برای این تنگ گذاشته شده تنگ امیر است، به دلیل فاجعه مرگباری که در انفجار مین در ابتدای تنگ در سال ۱۳۹۲ رخ داد و (امیر طالبی گل) از فعالان گردشگری و محیط زیست با ماشین بر روی مین رفت و جان خود را از دست داد. از آن روز به بعد خیلی‌های نام این تنگ را تنگ امیر گذاشتند.
بعضی‌ها هم نام تنگ را از رود فصلی کناری آن خسک رود یا خشک رود به تنگ خشک رود و یا تنگ خسک رود می‌نامند که به دلیل آنکه این رود فصلی ربطی به تنگ نداشته نباید صحیح قلمداد شود.
این تنگ در حدود ۱۲۰ کیلومتری شهرستان شهداد (خبیص) و در نزدیکی جاده شهداد به نهبندان قرار دارد و دیواره‌هایی بلند به مانند تنگ چاهکوه در جزیره قشم دارد که با بلندی حدود ۴۰ تا ۱۰۰ متر نیز دیده می‌شود و شیبی ۱۵ درصد تا ۱۰۰ درصد را شامل شده است. انگار فرسایشی آبی به صورت عمودی در این تنگ روی داده است. دیواره این تنگ بسیار سست بوده و از دانه‌های درشت ماسه تشکیل شده که بهم پیوسته است. درون تنگ حشرات زیادی را می‌توان دید که شاید یکی از علت‌های وجود رتیل‌های زیاد آن همین منبع غذایی خوب برای آنها باشد. رتیل خورشیدی که با نام رتیل شتری هم مشهور است در این تنگ بسیار دیده می‌شود. وجه تسمیه نام‌گذاری این رتیل بر اساس داستان‌های زیادی است همچون آنکه با آرواره‌های قوی خود شکم شترهایی که خوابیده بوده را پاره می‌کرده و یا رنگ بدنش که همچون رنگ شتر است و یا شکارچی شب‌رو که از نور خورشید فراری است و در لانه خود می‌ماند.

تنگ رتیل طویل‌ترین تنگ در بیابان لوت است که حدود ۲۰ کیلومتر دیواره در ارتفاع‌های متفاوت داشته و حدود ۳۰ کیلومتر هم بدون دیواره است و بالطبع از تنگ یا دره زبان مار با اختلاف فاحشی طویل‌تر است. تنگ زبان مار هم در بلندترین شاخه خود حدود ۸ کیلومتر درازا دارد. عبور پیاده نیز در بیشتر قسمت‌های تنگ رتیل به دلیل ریزش آوار دیوارها غیر ممکن است چه برسد برای عبور با خودرو که علاوه بر ریزش دیواره‌ها در بعضی نقاط به حدی تنگ می‌شود که عبور خودرو اصلا ممکن نیست.

توجه:
بدیهی است سفر به بیابان لوت نیاز به داشتن تجهیزات مناسب و خودرو دو دیفرانسیل به همراه راهنمای مجرب منطقه است. علاوه بر آن کسب مجوز‌های مربوطه از نهادهای ذیربط از واجبات سفر بوده و به دلیل خطرناک بودن منطقه نیاز به هماهنگی‌های لازم است و گروه یاردانگ بر این موارد تاکید اکید دارد.

لوت شمالی در تقسیم بندی بیابان بزرگ لوت دارای عوارض زمین شناختی بسیاری است که آن را برای مطالعه و تحقیقات در تمامی زمینه‌ها مستعد ساخته است. علاوه بر این عوارض زمین شناختی، نشانه‌ها و سازوکار‌های زیادی در آن به چشم می‌خورد که یکی از آنها تباسین راهی در میان بیابان لوت است ؛ شاه‌راهی کشیده شده از خراسان جنوبی به خبیص (شهداد) برای عبور کاروانیان که به صورت راه شوسه،در دل لوت شمالی به عنوان نگینی راه را از شمال به جنوب کشیده و هنوز هم با گوش فرا دادن شاید بتوان طنین زنگ کاروان شتران را از میان تاریخ بیرون کشید.

راهی که از گرماب شروع شده و به حواشی تپه گندم بریان و رود شور می‌رسد. این راه که پس از گذشت سالیان سال انگار زمینی جارو خورده و مشخص به چشم می آید، محلی برای عبور کاروانیان و داد و ستد آنها بوده و علاوه بر آن ، مشتاقان زیارت امام هشتم نیز در این راه طی مسیر می‌کرده‌اند. تباسین یا طباسین، تبسین یا طبسین راهی در میان ناکجا آباد و گستره بیابان لوت است که تا کسی این بیابان بزرگ را ندیده باشد به شگفتی آن پی نخواهد برد.

راهی که با بودن در آن خیالی راحت برای در راه بودن و گم نشدن را برای کاروانیان به ارمغان می‌آورده است.

در این پست صرفا از بیابان لوت خواهم گفت، آنهم به صورت جملات کوتاه و خلاصه برای آگاهی از آنچه در این بیابان داریم.

• نام لوت در هیچ کتاب تاریخی و یا جغرافیایی و حتی سفرنامه‌های کهن بکار برده نشده و تنها به صورت لغوی در فرهنگ دهخدا از آن به معنی برهنه، عریان و فاقد همه چیز گفته شده است. در همان لغت نامه متاسفانه از آن در جایابی به منطقه‌ای در شمال کرمان و کویر ذکر شده که می‌دانیم درست نیست و لوت کویر نیست و بیابان است که مفصل در این پست + از آن گفته‌ایم.
• مساحت عرصه و حریم ثبت شده بیابان لوت در فهرست میراث جهانی یونسکو، ۴۰ هزار کیلومتر مربع را در برگرفته است ولی باید بدانیم که کل این بیابان با مساحتی در حدود ۱۷۵ هزار کیلومتر، حدود ۱۰ درصد از وسعت سرزمین ما را در بر گرفته‌است
• بیابان لوت به سه قسمت لوت شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می شود که لوت جنوبی به لوت زنگی احمد و لوت مرکزی به چاله مرکزی لوت شهرت دارند. لوت شمالی به لوت بیرجند و لوت خراسان نیز نامیده می شود.
• بیابان لوت به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در سال ۱۳۹۵ به ثبت رسید +.
• از شاخصه‌های مهمی که بیابان لوت را در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار داد اینها می‌باشد:
  – بلندترین تپه ماسه ای دنیا با بیش از ۴۷۵ متر ارتفاع در بزرگ ریگ یلان
  – بلندترین و طولانی‌ترین یاردانگ‌ها (کلوت‌ها) در دنیا
  – نبکاها (گلدان‌های بیابانی) با ارتفاعی بیش از ۱۲ متر
  – قطب حرارتی زمین با بیش از ۷۰ درجه سانتی گراد
  – ویژگی‌های مهم زمین شناختی و جغرافیای طبیعی آن همچون تپه بازالتی گندم بریان، آتش فشان‌های جوان لوت و رودشور
• باید در خصوص دو واژه بیابان و کویر، تمایز قایل شد و در به‌کار بردن آن دو به‌جای یکدیگر، تجدیدنظر کرد. کویر تنها یکی از عارضه‌های بیابان است. لوت یک بیابان بزرگ است و نباید در گفتار و نوشتار، آن را کویر لوت نام داد. بیابان لوت یا دشت لوت واژه‌های بهتر و جامع‌تری هستند +.
• بیابان به مناطقی گفته می‌شود که بارش سالانه در آن معمولا به ۵۰ میلی‌متر نمی‌رسد و پوشش گیاهی بسیار فقیری دارد، اما کویر به سرزمین‌های رسی پستی گفته می‌شود که میزان نمک بسیار بالایی دارند و به‌عنوان شوره‌زار شناخته می‌شوند.
• بیابان لوت محدوده‌ای وسیع است که بخش‌هایی از چهار استان پهناور سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، یزد و کرمان را در بر می‌گیرد.
• بیابان لوت، بیست و هفتمین ‌بیابان بزرگ جهان به‌شمار می‌رود. جالب است بدانیم بزرگ‌ترین بیابان جهان در قطب جنوب قرار دارد.
• بیابان لوت از جمله مناطق فراگرم و خشک جهان است. در سال‌های ۲۰۰۴، ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹  یکی از گرم‌ترین مکان‌ها بر روی سطح کره زمین شناخته شده است که بیشترین دمای ثبت شده آن در سال ۲۰۰۵ با بیشینه دمای ۷۰٫۷ درجه سانتی‌گراد ثبت شده است.
• با توجه به شکل ناهمواری و پراکندگی عوارض جغرافیایی می‌توان آن را به‌طور طبیعی به سه واحد کوچک‌تر یعنی لوت شمالی، لوت مرکزی و لوت جنوبی یا لوت زنگی احمد تقسیم‌بندی نمود.
• در لوت برخلاف گفته برخی از افراد حیات وجود دارد. حیات گیاهی و جانوری منحصر به فرد
• آسمان شب در بیابان لوت با توجه به دور بودن منبع‌های آلودگی نوری بسیار زیبا است و در بسیاری از نقاط قابل رصد اجرام و اشکال آسمانی