یاردانگ

میدانیم که گیاهان نقش مهمی را در چرخه حیات به عهده دارند و به نوعی همه جانداران به صورتی مستقیم و یا غیر مستقیم به آنها وابسته‌اند. چرخه حیات در محیط‌هایی سخت و خشن همچون اقلیم‌های بیابانی بیشتر به بودن گیاهان وابستگی پیدا می‌کند و هر گیاه نیز در آن تلاش بیشتری برای رشد و ادامه حیات خواهد داشت. این تلاش همان سازگاری‌هایی است که در محیط‌های بیابانی برای گیاهان در شرایطی بسیار سخت رخ میدهد و به اشکال مختلف خود را نشان می‌دهد.

یکی از پدیده‌های منحصر به‌فرد بیابان لوت که به ثبت جهانی آن در فهرست میراث جهانی نیز کمک کرد، نبکا گلدان بیابانی است. حال این شاخصه از بیابان لوت چیست؟
در حقیقت نبکا گلدان بیابانی، تل ماسه‌ای پوشیده از گیاه است که توسط مانعی به مانند بوته‌ها و درختان و دیگر گیاهان با اجتماع خود بوجود می‌آورند. نبکا Nebka کلمه لاتین آن و گلدان‌های بیابانی واژه فارسی آن است. این پدیده خاص در مکان‌هایی که رطوبت خاک در سطح آن وجود دارد بوجود می‌آید، به مانند بستر رودخانه‌ها یا نقاطی که سطح آب زیرزمینی بالاتر است و این رطوبت باعث شده تا شن و ماسه‌هایی که توسط باد در منطقه جابجا می‌شوند در پای گیاه تثبیت شده و به روی‌هم انباشته شود و به مرور نبکا گلدان بیابانی را شکل دهد.
هنگام تشکیل این گلدان‌ها، گیاه به‌طور غریضی خود را از زمین جدا کرده و فاصله می‌‌گیرد و همین کار جا برای انباشت بیشتر ماسه و شن‌ها را زیاد کرده و دورتادور گیاه با جهت بادها، انباشتی از ماسه فرا گرفته و منجر به تشکیل نبکا می‌شود تا در مرور زمان شکلی چون تپه ماسه‌ای را دورتادور گیاه فرا گرفته و انگار گیاه از زمین جدا شده است.
ارتفاع این تل ماسه‌ها در نقاط مختلف متفاوت است که این تفاوت از قطر تاج و ارتفاعی که گیاه از زمین می‌گیرد ناشی شده است. با تشکیل این گلدان‌های بیابانی حیات جانوری زیادی نیز شکل گرفته که خود حاکی از چرخه حیات منطقه است.

به طور کل نبکاها در محدوده وسیعی از بیابان‌های ایران پراکنده‌اند که از ده‌سلم در خراسان جنوبی تا ابوزیدآباد در استان اصفهان و فهرج و شهداد در استان کرمان شامل وجود آنها می‌شود. همانگونه که گفته شد ارتفاع نبکاها در مناطق مختلف متفاوت است و بلند ترین آنها در محدوده فهرج و اطراف روستای شفیع‌آباد در استان کرمان واقع شده‌اند که به بیش از ۱۲ متر ارتفاع هم میرسند. این ارتفاع زیاد نبکاها به شاخصه‌ای برای ثبت بیابان لوت در فهرست میراث جهانی تبدیل شد چرا که نبکاها که در دیگر نقاط جهان به خصوص در عربستان دیده می‌شوند از ارتفاع کمی برخوردار هستند.

هرسال با شروع فصل بهار و درآمدن جوانه‌ها و شکوفه‌های بهاری می‌دانیم که به پایانی برای فصل بیابان و استفاده از زیبایی و اقلیم خاص آن رسیده‌ایم. امسال اما با بارش‌های اندک سال قبل و گرم‌تر شدن هوا به این پایان زودتر رسیدیم و دیگر برای بیابان و بیابان‌گردی ها و بهره از طبیعت خدادای مجالی نیست. هر چه بود و برداشت کردیم به پایان رسید تا شروعی دوباره برای کاوش در این گستره بزرگ، بیابان لوت که باید بیش از پیش از آن بهره بریم.
درست است که به پایانی برای فصل بیابان رسیدیم اما در این فرصت چند ماهه برای تجدید قوایی دوباره و کاوش در آنچه بدست آورده‌ایم فرصت مناسبی است تا داشته‌هایمان را جمع‌بندی کرده و آنها را برای تجربه دیگران به اشتراک گذاریم.

بدانیم که بیابان لوت تنها برای گذر و عبور نبوده و بیاییم چون گذشتگان که بی‌دلیل پا در راهی نمی‌گذاشتند شریک داشته‌هایمان شویم. با درک و آگاهی می‌توانیم از دانسته‌های کهن درس گرفته و بدانیم چشم انداز آینده این بیابان منحصر به فرد چه می‌تواند باشد.
بیابان لوت همان‌طور که به سادگی در فهرست میراث جهانی قرار نگرفت، اگر توجه خاص را به خود جلب نکند و قدم‌هایی جدی برای محافظت از آن برنداریم، با تخریب‌های زیادی که شاهد آن هستیم به سادگی از این فهرست بیرون خواهد آمد.
بدانیم که با شناخت و آگاهی نسبت به این گستره طبیعی خاص باید رویکردی برای حفظ حریم آن در چهارگوشه آن کوشا بوده و اقدامات لازم را با فرهنگ‌سازی مناسب خود و اطرافیانمان در جهت آگاهی رسانی‌های لازم برای این مهم به انجام رسانیم.

+ دریاچه‌ای منحصر به فرد که پس از ده‌ها دوباره تشکیل شد.
+ کلوت‌هایی که به حرات منحصر به‌فرد ترین در نوع خود هستند.
+ نبکاهای خاص این بیابان زیبا که جزو بلندترین خود در جهان هستند.
+ ریخت‌شناسی خاص منطقه از بابت پوشش گیاهی و جانوری خاص آن.
+ رودهای دایمی و فصلی این بیابان بزرگ.
+ هرم‌های ماسه‌ای بزرگ و بلند که خود با اشکال منحصر به فرد خود در چندین جهت پراکنده شده‌اند.
+ آتش‌فشان‌های جوان و تپه بازالتی گندم بریان.

اینها همه جزء کوچکی از این بیابان وسیع هستند که باید با آگاهی لازم در حفظ تک‌تک آنها کوشا باشیم. این زیبایی‌ها و اقلیم متفاوت برای همه جهان نیاز به مراقبتی خاص دارد که اگر رها شود به یقین از بین خواهد رفت.
به امید آینده‌ و آگاهی بیشتر از این طبیعت بی‌نظیر

این روزها تب بیابان‌گردی و کویر نوردی شامل بیشتر گردش‌گران شده و اغلب با در اختیار داشتن ماشین‌های آفرودی، بیابان را در دو فصل پاییز و زمستان به زیر پا گذاشته‌اند. شاید یکی از چیزهایی که در مسیرهای خارج جاده‌ای برای همه قابل دیدن است و شاید به سادگی از کنار آن میگذریم میل‌هایی باشد که روزگاری از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند.
همان‌طور که در مطلبی در این خصوص نگارش شده بود که در اینجا قابل دسترس است + میل‌ها با امیدی که برای راهیان بیابان در دلشان ایجاد می‌کرده کارایی نشانه‌گذاری و شناختن راه از بی‌راه را داشته و اهمیت زیادی را در زمان خود داشته است. چه خوب است که باهم در این راستا و برای احیای راه‌های قدیمی و کهن چند دقیقه ای وقت گذاشته و با احیا میل‌ها در بیابان با قرار دادن تکه سنگی بر روی آنها از تخریب محیطی آنها خودداری کرده و کوشا باشیم.

با وجود مستندات جدید که توسط پژوهشگر دانا، جناب آقای رضا شیرازیان به دستم رسید، توانستم نگاهی به نقشه‌های تاریخی از دوره قاجار تا پهلوی اول داشته باشم و در آنها به وضوح نام چهل‌پایه، حوض گنجعلی‌خان (حوض خان) و قریه نایبند دیده می‌شد.
استنادی که در بحث مالکیت کاروانسرای چهل‌پایه برای بعضی از دوستان کرمانی برای کاروانسرای چهل پایه وجود داشت و طبق نظرشان این کاروانسرا در تقسیمات جدید کشوری وارد خاک خراسان جنوبی شده است. با نگاه به این نقشه‌ها این نظر نیز از سمت این دوستان مردود است. کاروانسرا هیچگاه در خاک ولایت و استان کرمان نبوده است. چهل پایه در تاریخ نیز به همین نام و در خارج از محدوده استان کرمان وجود داشته است.
چهل پایه در تاریخ نیز جزو ولایت قهستان بوده که این ولایت در پایین استان خراسان قرار داشته و بعدها با حذف شدن قهستان محدوده آن به استان خراسان جنوبی رسیده است.

پس در حال حاضر تنها باید امید داشته باشیم که شاید با قرار گرفتن کاندیداتوری این کاروانسرا برای مطرح شدن در لیست یونسکو شاهد رسیدگی بیشتر به آن باشیم. مطلبی که کامل در مورد آن در این پست + شرح داده شده است.

مدتی است که درحال نگارش کتابی در مورد بیابان لوت هستم. از آنجا که به عنوان مرجع و اطلاعات، برای مطالعه بر روی این بیابان وسیع کتاب‌ها و سفرنامه‌هایی از قدیم وجود دارد، نیاز است تا با به روز رسانی آن اطلاعات آنهم با آگاهی‌های حال حاضر، این مورد به انجام برسد.
از این روی به اطلاعات مفید تمامی علاقمندان به این بیابان بزرگ نیاز دارم، خوشحال خواهم شد پیشنهادهای تمامی دوستان را برای استفاده در این کتاب بکار برم. چنانچه تمایل دارید، با من به آدرس پست الکترونیکی nafissis@gmail.com در ارتباط بوده و پیشنهادهای خود را برای کامل‌تر شدن فصل‌های این کتاب ارسال نمایید.

با ثبت جهانی بیابان لوت به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در یونسکو، اهمیت مشارکت های مردمی در حفاظت و صیانت از این اثر جهانی و مشارکت مردم و جوامع محلی در توسعه پایدار گردشگری در عرصه و حریم این اثر بیش از پیش احساس می شود. در این راستا چه خوب است تا از الان نسبت به سرمایه گزاری انسانی و آشناسازی کودکان به داشته‌های خود اقداماتی صورت پذیرد تا شاید فرداها شاهد به نتیجه رسیدن و نگهداری میراث ایران و جهان باشیم.
درهمین راستا انجمن حامیان بیابان لوت، به دنبال آشنایی کودکان منطقه به این گستره بزرگ بیابانی اقدام به اجرای مسابقه نقاشی برای کودکان با عنوان نقاشی‌های نگهبانان کوچک نمود.

مسابقه نقاشی‌های نگهبانان کوچک با هدف نهادینه شدن رفتارها و هنجارهای صحیح در همه‌ موضوعات اجتماعی، به‌ ویژه در شیوه‌ رفتار با محیط زیست و طبیعت، از سنینِ کودکی و با فراهم آوردن شرایطی که عشق و علاقه را در آنها ایجاد کند، به انجام رسید.
جا دارد تا از دست‌اندرکاران این انجمن و پیگیری‌های خوب سرکار خانم دکتر سمیه ذهاب ناظوری تشکر ویژه داشته باشیم.

اسامی کودکان شیفته این بیابان و برگزیده این مسابقه:

نفیسه خدایی، مهدی مومن زاده، محمد مومن زاده، پارسا وحدتی، آیناز وحدتی، الناز ذهاب ناظوری، زینب محمدی، بهاره ضیغمی، سحر غلامی، مهلا زمانی فرد، ملیکا امیر مجاهدی، نیایش احمدی، ستایش غلامی، منصوره ایرانمنش، مریم زابلی زاده، ستایش امیری مقدم، فاطمه بلوچ، عاطفه شیخ زاده، رقیه محمدی زاده، سحر شهنوازی، آیناز رضازاده، مرضیه لشکری، آوا پورآبادی، محدثه علیزاده، فاطمه زهرا تیرگری، سمیه زنگی آبادی

و سه نقاشی بسیار زیبا ازین کودکان مشتاق:

داستان حیات وحش در ایران سالهاست، به سمتی می‌رود که پایان خوشی را نخواهد داشت. در طی سالیان اخیر شاهد آن هستیم که گونه‌های بسیاری از جانوران یا به خط انقراض رسیده‌اند و یا به نزدیکی آن و این دست‌اندازی در طبیعت ابعاد گسترده و گوناگونی را دارد که تنها با رسیدگی به تمامی آنها می‌توان تا حدی به کنترل و افزایش حیات وحش رسید.
این‌بار داستان به مانند نجات یوزپلنگ آسیایی و کمپین‌ها و نهاد‌های فعال در این زمینه نیست که بتوان پایشی را انجام داد و فرهنگ جامعه را به سمت دلسوزی و اهمیت به آن رساند.
هدف اینبار پرنده‌ای مهاجر است که با نام هوبره یا آهوبره و در زبان محلی‌ها چنس، آنهم در بیابان‌های جنوبی ایران  که شاید بهتر بگوییم هوبره پرنده‌ای برای قاچاق!

هوبره پرنده مورد علاقه شکارچیان و قوش بازان کشورهای حاشیه خلیج فارس است و برای همین اقبال زندگی در دشت‌های ایران از این پرنده زیبا گرفته شده است.
زنده‌گیری این پرنده برای قاچاق به این کشورها نه تنها ضربه کاری به نسل این پرنده می‌زند بلکه توسط شکارچیان زنده‌گیر این پرنده و به دلیل تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی برای ایجاد دیواره‌ای که در انتهای آن دام گسترده شده، ضربه شدیدی به عرصه منابع طبیعی آن هم در بیابان‌هایی که پوشش گیاهی فقیر دارند میزنند.

هوبره پرنده‌ای است که برای پرواز ابتدا بر روی زمین می‌دود و سپس بال‌ها را می‌گشاید و پرواز می‌کند. پرنده وقتی مواجه با خطر شود و یا در حال تغذیه و دانه برداری است بر روی زمین راه می‌رود و همین سبب می‌شود تا تله‌ها را بر این اساس درست و جاسازی در بوته‌ها کنند.

هوبره پرنده‌ای کوچ‌رو است و در اوایل پاییز تا زمستان از چین یا روسیه به دشت‌های ایران مهاجرت می‌کند. قاچاق هوبره نه برای گوشت آن بلکه برای بازآموزی به صورت شکار برای پرنده‌های شکاری در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و بیشتر قطر هدف زنده‌گیری این شکارچیان قرار می‌گیرد.
قاچاق حیات وحش کلا دارای نظامی خاص و مافیایی است که از خرده‌پاها و دلالان شروع شده و به شبکه بزرگی می‌رسد که کالا را به مقصد اصلی می‌رساند. متاسفانه به دلیل عدم توجه مورد نیاز به این پرنده زیبا این شبکه در جنوب ایران بسیار گسترده بوده و نسل آن با آهنگ تندی به سمت انقراض پیش می‌رود.

هوبره لانه خود را بر روی زمین و لابلای بوته‌ها استتار می‌کند و تخم‌‌ها بدون حفاظ خاصی در دشت و درون لانه پرنده قرار دارد. متاسفانه شبکه قاچاق این پرنده تخم‌ها را نیز مورد تاراج قرار داده و از هیچ چیز این پرنده حتی مرده آن نمی‌گذرند. قاچاق هوبره با مبلغ بسیار ناچیز و حدود یک میلیون تومان شروع شده و در نهایت در بازار‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس تا مرز باورنکردنی ۱۰ هزار دلار هم به فروش میرسد و به تفریح پرنده‌بازان شکاری در می‌آید.

برای اطلاعات تصویری و درک بهتر می‌توانید مستند بسیار خاصی که توسط فتح‌اله‌ امیری و نیما عسگری تهیه شده را ببینید +.